Poniżej przedstawiamy krótkie biografie bohaterów projektu i gry pt. Ekscentrycy polscy.
KAZIMIERZ NOWAK
Kazimierz Nowak to podróżnik, rowerzysta, fotograf i…pionier reportażu podróżniczego! Pochodził ze Stryja (zabór austriacki – Królestwo Galicji i Lodomerii, dziś Ukraina), mieszkał w Poznaniu. Po utracie pracy urzędnika postanowił połączyć pożyteczne z przyjemnym i został korespondentem prasowym i fotografem.
Podróżował po Europie, ale marzył o Afryce. Udało mu się spełnić marzenie i w listopadzie 1931 roku rozpoczął samotną podróż na rowerze! Przemierzył tak Afrykę dwukrotnie: z północy na południe i z południa na północ. Pisał notatki do poznańskich gazet. Powstało ich ponad 100, żona Maria dzielnie nosiła je do redakcji. Wydane zostały dopiero w 2000 roku przez Łukasza Wierzbickiego pt. „Rowerem i pieszo przez Czarny Ląd”. W grudniu 1936 roku Nowak wrócił do Polski, wygłosił kilka wykładów, planował wydanie książki z podróży oraz trzecią wyprawę, tym razem do Indii i Azji Południowo-Wschodniej, niestety zmarł w październiku 1937 roku.
JADWIGA SZCZAWIŃSKA-DAWIDOWA
Jadwiga ze Szczawińskich Dawidowa, nauczycielka, publicystka, tłumaczka, a także działaczka oświatowa żyjąca w okresie zaborów… Była gruntownie wykształcona, nauczała w prestiżowej pensji Jadwigi Sikorskiej, ale przez swoje poglądy przeszła do konspiracji i otworzyła tajny Uniwersytet Latający. Działał do 1905 roku, a przez 20 lat działania nie został zdekonspirowany, dzięki niezwykłym umiejętnościom organizatorki! Jadwiga działała też w Kobiecym Kole Oświaty Ludowej oraz zainicjowała powstanie Biblioteki Publicznej w Warszawie. Z mężem psychologiem i pedagogiem Janem Dawidem wydawała kilka czasopism, publikowała w nich teksty m.in. o prawach kobiet i dzieci. Zmarła w 1910 roku śmiercią samobójczą.
JAN ŻABIŃSKI
Kolejny bohater gry to Jan Żabiński – zoolog, popularyzator nauki, organizator i wieloletni dyrektor Ogrodu Zoologicznego w Warszawie. Od zawsze kochał zwierzęta (dzięki matce). Chciał studiować biologię, ale I WŚ popsuła mu plany i wylądował na kierunku rolniczym, co potem chwalił, jako pomocne w zoo… Popularyzował też zoologię na antenie Polskiego Radia przez około 40 lat! W 1929 roku został dyrektorem warszawskiego zoo, gdzie spełniał się i odnosił sukcesy. Podczas II WŚ ogród był azylem dla ludzi i zwierząt. Jan brawurowo szmuglował ludzi z getta wywożąc odpadki do karmienia zwierząt, a jego żona pisarka Antonina zajmowała się nimi do czasu wyrobienia aryjskich dokumentów… Po wojnie oboje skupili się na odbudowie ogrodu i ratowaniu polskich żubrów. Jednak Jan został w 1951 roku odwołany z posady dyrektora zoo i poświęcił się popularyzacji nauki, a Antonina wydała kilka kolejnych książek… Po latach Jan i Antonina Żabińscy zostali odznaczeni tytułem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”.
KAZIMIERZ MICHAŁOWSKI
Kazimierz Michałowski to archeolog, wykładowca na Uniwersytecie Warszawskim, długoletni wicedyrektor Muzeum Narodowego w Warszawie i kierownik Zakładu Archeologii Śródziemnomorskiej PAN, a najważniejsze twórca polskiej szkoły archeologii śródziemnomorskiej, który powtarzał, że „Polski nie stać na to, aby nie kopać w Egipcie.” Urodził się w Tarnopolu (zabór austriacki – Królestwo Galicji i Lodomerii, obecnie Ukraina). Studiował archeologię klasyczną i historię sztuki na Uniwersytecie Lwowskim. Walczył w II WŚ, a po dostaniu się do niemieckiej niewoli organizował w obozie wykłady dla jeńców z archeologii i historii sztuki. Po wojnie zaangażowany był w odbudowę polskiej kultury i nauki. Zapoczątkował liczne polskie ekspedycje w Egipcie, Sudanie, Syrii, na Cyprze. W 1959 roku założył Stację Archeologii
Śródziemnomorskiej UW w Kairze, istniejącą do dziś pod nazwą Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW. Dzięki m.in. profesorowi Michałowskiemu malowidła ścienne z Faras (Sudan) są zachowane i prezentowane w Muzeach Narodowych w Warszawie i Chartumie.
STEFAN DRZEWIECKI
Stefan Drzewiecki to wynalazca i prekursor prac nad przemieszczaniem się pod wodą… Urodził się w rodzinnym majątku Kunka na Podolu (zabór rosyjski, obecnie Ukraina). Jako 15-latek trafił aż do Paryża, gdzie w otoczeniu skandalu nie ukończył liceum (choć maturę zdał świetnie). Nie ma tego złego, bo trafił potem do przemysłowej wyższej szkoły. Po powstaniu styczniowym wrócił na uczelnię i… opracował swój pierwszy wynalazek – drogomierz dla dorożek. Trafił potem do Wiednia, gdzie wynalazł dromograf do statków, który tak spodobał się carskiemu bratu, że Drzewiecki dostał pracę doradcy Komitetu Technicznego Marynarki Rosyjskiej. Od tego czasu jego kariera nabrał rozpędu. Skupił się na podwodnych machinach – wymyślił jednoosobową łódź podwodną z napędem nożnym, „podwodny aparat minowy” (była to pierwsza łódź podwodna z peryskopem!). Kolejne wynalazki powstały potem już w Paryżu np. okręt podwodny z
wyrzutniami torped czy maszyny latające jak samolot samostateczny. Jego publikacje wsparły wielu ówczesnych naukowców i wynalazców… Drzewiecki nigdy nie wrócił do Polski, ale wspierał różnymi sposobami rodzimych naukowców.
STANISŁAW OKRASZEWSKI
Stanisław Okraszewski to wynalazca, chemik mineralog i pionier lotów balonowych. Działał na dworze Stanisława Augusta Poniatowskiego jako kustosz Gabinetu Historii Naturalnej oraz nadworny chemik. Inicjował i uczestniczył w wielu pracach górniczych. Pasjonował się poszukiwaniami minerałów. Przeprowadził pierwszą w Polsce udaną próbę lotu balonem bezzałogowym napełnionym wodorem 12 lutego 1784 r., kolejna powiodła się jeszcze bardziej, bo balon przeleciał około 20 km… Zainteresowanie lataniem w kraju było ogromne. W tym samym okresie mieszczanie warszawscy Bach, Korn i Gidelski też wypuścili
swój balon oraz kolejny na podobną odległość… Próby balonowe odbywały się też we Lwowie, Krakowie (tzw. balony Szkoły Głównej Koronnej), Puławach (tzw. Wielka Rada Balonowa), Pińczowie, Kamieńcu Podolskim i Czeczeniku…
TYTUS BORATINI
Tytus Liwiusz Boratini to Włoch, który osiadł w Polsce, mincerz, naukowiec, archeolog i konstruktor… Prowadził wykopaliska i pomiary w Egipcie, niestety nie zachowały się zapiski z jego badań. Fachu mincerza uczył się w Wiedniu, po czym przybył do Krakowa, a potem Warszawy. Był dzierżawcą mennicy koronnej w latach 1659–66 wybijał szelągi miedziane zwane boratynkami. W Ujazdowie stworzył obserwatorium astronomiczne. Znany jest też z prototypu maszyny latającej w kształcie smoka zwanej ornitopter! Zajmował się też optyką, poprzez własnoręcznie zbudowany teleskop odkrył plamy na Wenus. Do końca życia służył swojej nowej ojczyźnie, zaangażowany był w obronę Rzeczypospolitej w dobie potopu szwedzkiego. Nadano mu szlachectwo za zasługi.
JAN WNĘK
Jan Wnęk to rzeźbiarz, konstruktor, lotnik i prekursor awiacji w Polsce, samouk-wynalazca… Pochodził z chłopskiej rodziny, urodzony w przysiółku Kaczówka (zabór austriacki – Królestwo Galicji i Lodomerii, obecnie Polska). Od małego miał niezwykły talent ciesielski i rzeźbiarski. Znany jest ze swoich figur, które rzeźbił do lokalnych kościołów i kaplic… Jednak szczególnie fascynowały go ptaki i latanie. Skonstruował skrzydła tzw. „loty”, na których w latach 1866-1869 kilkukrotnie z sukcesem poszybował! Pisały o nim gazety np. jedna z krakowskich pisała tak: „w powiecie tarnowskim dziwak chłop lata z dzwonnicy”! 10 czerwca 1869 r. odbył swój ostatni tragiczny lot, zmarł 2 miesiące po wypadku.
WALENTY SZWAJCER
Walenty Szwajcer to nauczyciel i pasjonat przeszłości, odkrywca stanowiska archeologicznego w Biskupinie. Był najmłodszy z jedenaściorga dzieci. Urodził się w Piastowicach (zabór pruski – Królestwo Prus, obecnie Polska). Ukończył Państwowe Seminarium Nauczycielskie i pracował zawodowo w okolicy. W 1932 roku podczas spaceru wokół Jeziora Biskupińskiego odkrył fragmenty ceramiki i drewniane pale wystające z wody. Słyszał o odkryciach nad J. Bodeńskim i wiedział, że trwające wydobycie torfu może zniszczyć zabytki. Próbował bezskutecznie zainteresować odkryciem archeologów. Dopiero prof. Józef Kostrzewski, ówczesny kierownik z Muzeum w Poznaniu, docenił jego starania i podjął badania archeologiczne. Po II WŚ Walenty Szwajcar nadal pracował w szkolnictwie i wspierał archeologów, działał także dla lokalnej społeczności.
BERNARDO BELLOTTO (CANALETTO)
Bernardo Bellotto (Canaletto) był włoskim malarzem, przedstawicielem weneckiego wedutyzmu, który osiadł w Polsce, a dokładnie w Warszawie. Działał na dworze Stanisława Augusta Poniatowskiego. Jego twórczość skupiała się na pokazaniu i rozsławieniu stolicy Polski. Fachu uczył się u wuja Canala, zwanego
także… Canalettem. Belotto wraz z synem Lorenzo stworzył malarskie dekoracje w Zamku Ujazdowskim i cykl obrazów antycznego Rzymu. Świetnie malował detale, stosując camerę obscurę i szkła powiększające. Jego obrazy i weduty Warszawy pomogły przy akcji odbudowy po II wojnie światowej.
ZOFIA KIELAN-JAWOROWSKA
Zofia Kielan-Jaworowska to polska paleontolożka, paleobiolożka i popularyzatorka nauki. Uczestniczyła, a potem kierowała polsko-mongolskimi misjami na pustyni Gobi. Dokonano wtedy przełomowych odkryć w zakresie wymarłych gatunków ssaków i dinozaurów. Była autorką lub współautorem ponad 230 książek i artykułów naukowych! Od jej imienia nazwano też wiele gatunków zwierząt np. Indobaatar zofiae, Kielanodon, Kielantherium, Zofiabaatar… Podczas II WŚ należała do Szarych Szeregów, brała udział w PW jako sanitariuszka, odznaczono ją wraz z rodzicami i siostrą tytułem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”.
Dzięki polskim odkryciom z Gobi pod kierunkiem prof. Kielan-Jaworowskiej, opisanym przez m.in. prof. Halszkę Osmólską w filmach z serii Park Jurajski pojawiło się wiele „ożywionych” dinozaurów…
MAGDALENA BENDZISŁAWSKA
Magdalena Bendzisławska to pierwsza znana w Polsce kobieta chirurg (cyrulik). Była żoną Walerego Bendzisławskiego cyrulika z kopalni soli w Wieliczce. Pomagała mu i tym samym uczyła fachu. Po śmierci męża odziedziczyła posadę i samodzielnie zaczęła leczyć górników (zamiast tradycyjnie zatrudnić czeladnika). By móc legalnie praktykować potrzebowała zgody króla, którą to otrzymała 6 października 1697 roku, czyli tzw. przywilej królewski od Augusta II Mocnego. Jej codzienna praca polegała na opatrywaniu złamań, częstych ówcześnie w kopalniach, nacinaniu ropni oraz… usuwaniu zębów, a to wszystko bez znieczulenia. W Krakowie na Uniwersytecie Jagiellońskim – Collegium Medicum od kilku lat przyznawany jest Medal im. Magdaleny Bendzisławskiej wybitnym Polkom specjalizującym się w chirurgii…
KAROL BRZOSTOWSKI
Karol Brzostowski był ekonomistą i twórcą… „Rzeczpospolitej Sztabińskiej”. Hrabia Brzostowski urodził się w Michaliszkach (zabór rosyjski, obecnie Białoruś), gdzie nadal stoi jego rodzinny dwór. Osiadł w Cisowie niedaleko Sztabina, gdzie wprowadzał w swoim majątku przełomowe formy zarządzania, spółdzielczości i nowych technologii rolniczych… Rzeczpospolita Sztabińska była wieloletnim planem reformy majątku rodzinnego w nowoczesny przemysłowo-rolniczy folwark z hutami szkła, żelaza i fabryką maszyn rolniczych… Brzostowski jako pierwszy w kraju wprowadził tzw. buchalterię włoską oraz łączność telegraficzną (od biura do Cisowa). W browarze produkował spirytus i wódkę z buraków cukrowych, ale zwalczał równocześnie alkoholizm wśród chłopów. Zniósł pańszczyznę, wyprzedzał epokę dbając o pracowników folwarku, czy mechanizując uprawę i hodowlę… A wszystko działo się w dobie zaborów!
Hrabia zmarł w Paryżu i tam spoczywa na cmentarzu Les Champeaux w Montmorency, największej nekropolii polskiej emigracji we Francji. Z włości hrabiego powstała finalnie Fundacja Sztabińska, niestety źle nią zarządzano i ostatecznie zlicytowano…
MICHAŁ SĘDZIWÓJ
Zaczynamy serię postów o postaciach z projektu „Ekscentrycy Polscy – warsztaty o nieszablonowych Polakach zapomnianych przez czas”. Może słyszeliście alchemiku Sędziwoju? Albo czytaliście sagę Andrzeja Pilipiuka o kuzynkach Kruszewskich? Michał Sędziwój był lekarzem i alchemikiem z przełomu XVI i XVII w. Jako jeden z pierwszych naukowców zwracał uwagę na istnienie tlenu… W swoim dziele „Traktat o kamieniu filozoficznym” pisał: „Człowiek powstał z Ziemi i żyje dzięki Powietrzu; a w Powietrzu istnieje sekretne pożywienie dla życia, które nocą zowie się rosą, a za dnia rozrzedzoną wodą, której niewidoczny stężały duch jest wspanialszy niż cała Ziemia (…)”. Wiele podróżował zgłębiając tajniki alchemii, medycyny i nauk humanistycznych. Był sekretarzem i posłem króla Zygmunta III Wazy i dworzaninem cesarza Rudolfa II. Miał posiąść tajemnicę „kamienia filozoficznego”… Sędziwój łączy także dzisiejszą Polskę i Czech, ponieważ był panem na zamku Krawarz (Kravaře, obecnie barokowy pałac) i zamku Kouty (obecnie ruina), a został
pochowany prawdopodobnie w kościele św. Mikołaja w Oprawie. Rozkwit samego zamku nastąpił za czasów córki alchemika Weroniki i jej męża Jakuba z rodu Eichendorffów… Co ciekawe w Muzeum Krajowym Dolnej Austrii w Wiedniu przechowywane są oryginały testamentów Weroniki i jej męża Jakuba, w których zapisali swoje dobra bratankom Jakuba. Z kolei syn Sędziwoja Krzysztof zginął podczas wojny trzydziestoletniej…
MARIA CZAPLICKA
Kolejna postać z Ekscentryków to Maria Czaplicka – podróżniczka, antropolożka, a
także pisarka. Pochodziła z Warszawy, gdzie zdobywała wiedzę na konspiracyjnym Uniwersytecie
Latającym i Towarzystwie Kursów Naukowych. Na więcej liczyć w kraju nie mogła. Jednak w 1910 roku los się do niej uśmiechnął i to spektakularnie! Dostała zagraniczne stypendium Kasy Pomocy im. Józefa Mianowskiego (pierwsze takowe w historii tej instytucji). Studiowała dzięki temu antropologię w Londynie i Oksfordzie, a w 1915 r. jako jedna z pierwszych kobiet w Europie obroniła doktorat z antropologii (wcześniej nawet niż jej kolega ze studiów Bronisław Malinowski). Skupiała się na ludach syberyjskich. Spod jej pióra wyszło opracowanie ówczesnego stanu wiedzy o mieszkańcach Syberii pt. „Aboriginal Siberia. A Study in Social Anthropology”. Kolejnym jej krokiem była wyprawa naukowa na Syberię, celem zbadania i opisania
ludu Ewenków (ówcześnie zwanych Tunguzami). Ekipa wyruszyła we czworo: kierowniczka wyprawy Maria Czaplicka, ornitolożka Maud Haviland, artystka Dora Curtis i antropolog Henry Hall. Do celu dotarli tylko Czaplicka i Hall. Z wyprawy przywieźli bogaty materiał naukowy. W 1916 r. Maria wydała książkę „My Siberian Year”. Polski przekład „Mój rok na Syberii” wyszedł dopiero w 2013 roku… Maria Czaplicka została też pierwszą kobietą wykładającą antropologię na Oksfordzie oraz… jedyną tam ówcześnie wykładającą! Jednak posadę miała na zastępstwo i ostatecznie trafiła na uczelnię w Bristolu. W międzyczasie prowadziła serię odczytów w USA, próbowała zdobyć fundusze na kolejną wyprawę i… została cenioną specjalistką. Popularyzowała też wiedzę o Polsce publicznie podkreślając prawo swojego kraju do niepodległości. W 1921 r. próbowała zdobyć prestiżowe stypendium podróżnicze Alberta Kahna dostępne tylko dla obywateli brytyjskich. Wypełniła formalności z nadzieją, ale stypendium trafiło do kogoś innego…. Jej kontrakt w Bristolu dobiegał końca, długi rosły. Dostała też wiadomość, że Henry Hall ożenił się, ona nie dostała zaproszenia na ślub… To właśnie jemu dedykowała swoją książkę o Syberii… Ta gama niepowodzeń prawdopodobnie była przyczyną jej samobójczej śmierci. Pochowana jest na cmentarzu Wolvercote w Oksfordzie.
Rys. Michał Banaszek
Patronat medialny:
Archeologia Żywa
przezwieki
Piękniejsza Strona Nauki
Wydawnictwo Sophia
Dofinansowano ze środków Muzeum Historii Polski w ramach Programu Patriotyzm Jutra
