Kim są Bałtowie, o których ciągle piszemy i mówimy?

Ryc. 1 – Zasięg kultury kurhanów zachodniobałtyjskich we wczesnej epoce żelaza [za: Szymański P., Pradzieje,  https://czerwonydwor.edu.pl/pradzieje, dostęp: 20.11.2020] 

Samo określenie Bałtowie to sztuczne pojęcie utworzone w XIX w., by opisać ludy należące do wspólnoty kulturowej i językowej. Zwyczajowo dzieli się ich na Bałtów Zachodnich i Bałtów Wschodnich, ale według dwóch schematów. W pierwszym mamy jako Zachodnich Prusów, Galindów i Jaćwingów, których kres nastąpił około XIII w. n.e. oraz jako Wschodnich Litwinów i Łotyszy. Według drugiego Zachodni to Bałtowie żyjący nad Morzem Bałtyckim. Wschodni zasiedlali dorzecze Dniepru i, którzy między VII a X w. n.e. ulegli slawizacji [poddanie się wpływom kulturowym Słowian]. Bez względu na przyjętą wersję nas interesują Bałtowie Zachodni, w szczególności, ci którzy pozostawili ślady po sobie na terenie naszego kraju. 

Jeżeli Bałtowie mieszkali nad Bałtykiem nawet 800 lat przed narodzeniem Chrystusa to powinni pojawiać się w źródłach pisanych, prawda? I rzeczywiście, starożytni autorzy wspominają o nich, głównie w kontekście handlu złotem północy, czyli bursztynem. Nadają im różne nazwy, znają jako Estiów (Tacyt, I w. n.e.), Ossioi, Galindai i Soudinoi (Ptolemeusz, II w. n.e.), Hestis (Kasjodor, VI w. n.e.), albo Haesti (Jordanes, również VI w. n.e.). W każdym z tekstów są jednak traktowani podobnie – jako dziki i barbarzyński lud żyjący daleko od świata cywilizowanego, część Barbaricum, czyli ziem barbarzyńców poza granicami Imperium Rzymskiego. 

Oczywiście nic nie trwa wiecznie i nawet kultura się zmienia. Kkzb również ewoluowała, docierały do niej nowe prądy cywilizacyjne. Na Pojezierzu Mazurskim w końcu I w. p.n.e. wytworzyła się kultura bogaczewska. Z kolei na Sambii i przyległym dorzeczu Niemna kkzb trwała aż do 2 połowy I w. n.e. Dopiero w końcu I w. n.e. rozwinęła się kultura Dollkeim-Kovrovo (sambijska) i powiązane z nią grupy kulturowe znad środkowego i dolnego Niemna. Tereny Litwy i Łotwy między II a III w. n.e. objęły – kultura kurhanów wschodniolitewskich i litewsko-łotewska kultura cmentarzysk kurhanowych. W tym czasie uformowała się też kultura sudowska. Obejmowała Pojezierze Suwalskie, a od schyłku III w. n.e. jej zasięg rozszerzył się na Równinę Augustowską, Pojezierze Ełckie i dolinę Gołdapy. Te zmiany miały miejsce w okresie wpływów rzymskich, czyli OWR (kolejny popularny archeologiczny skrót) trwającym między początkiem n.e. a IV w., kiedy to Imperium Rzymskie wpływało kulturowo na Barbaricum. Kultury te były odmienne, ale powiązane z sobą, dlatego archeolodzy nazywają je zachodniobałtyjskim kręgiem kulturowym. 

Ryc. 2 – Zachodniobałtyjski krąg kulturowy w OWR [za: Nowakowski W., Z problematyki kontaktów bałtyjsko-skandynawskich w okresie wpływów rzymskich, Pruthenia, t. 4, 2009, s. 43–85, ryc. 1] 

Jednak prawdziwą zmianę przyniósł dopiero okres wędrówek ludów, czyli OWL trwający między IV a VI w., kiedy po upadku Cesarstwa zachodniorzymskiego różne ludy opuszczały swoje starożytne siedziby i wędrowały w nowe, lepsze albo bezpieczniejsze miejsca. Po odejściu Gotów (przodków – między innymi – dzisiejszych Hiszpanów) Bałtowie zaczęli przemieszczać się na zachód wzdłuż Zalewu Wiślanego tworząc na Wysoczyźnie Elbląskiej i wybrzeżach Zalewu tzw. grupę elbląską. Jej ramy czasowe określa się na 2 poł. V do VII w. 

Ryc. 4 – Stanowiska grupy elbląskiej (A cmentarzyska, B osady, N cmentarzysko w Nowince) [za: Kontny B., Trade, salt and amber. The formation of Late Migration Period elites in the ‘Balti-culti’ area of Northern Poland (the Elbląg Group), [in:] People at the Crossroads of Space and Time (Footmarks of Societies in Ancient Europe), A. Bliujiene (ed.), „Archaeologia Baltica” 17, 2012, p. 60–76, Pl. III] 

Z kolei między górną Łyną a Krainą Wielkich Jezior w wytworzyła się grupa olsztyńska, datowana między 2 poł. V a VII/VIII w. Nastąpił szereg zmian na przykład w obrządku pogrzebowym – porzucano dawne cmentarzyska i zakładano nowe. Jednak w znaleziskach z OWL widać ciągłość kulturową. Mimo przemian i wędrówek to wciąż były te same ludy. 

Ryc. 3 – Stanowiska i zasięg grupy olsztyńskiej [za: Popik, CC BY-SA 4.0 <https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0>, via Wikimedia Commons] 

W ciągu kolejnych stuleci następuje częściowa slawizacja Bałtów. Choć nie porzucają swoich obyczajów to przejmują niektóre słowiańskie zwyczaje, na przykład budowanie grodów, czy tworzenie naczyń na wzór sąsiadów. Powoli następują przemiany struktur osadniczych powiązane z rozwojem plemiennym Prusów, Jaćwingów, Galindów oraz ludów obecnej Litwy i Łotwy. A reszta to już historia zapisana między innymi na kartach krzyżackich kronik… 

Literatura dla dociekliwych: 

• Nowakowski W., Bałtowie – lud na krańcu świata, [w:] Wandalowie – strażnicy bursztynowego szlaku, 2004, s. 253–262. 
• Nowakowski W., Kulturowy krąg zachodniobałtyjski w okresie wpływów rzymskich, kwestia definicji i podziałów wewnętrznych, Archeologia bałtyjska, 1991, s. 42–66. 
• Nowakowski W., Wspólnota czy odrębność. Zachodni Bałtowie i Słowianie w okresie wpływów rzymskich i okresie wędrówek ludów, [w:] Superiores Barbari: księga ku czci Profesora Kazimierza Godłowskiego, 2000, s. 293–299. 
• Nowakowski W., Od Galindai do Galinditae. Z badań nad pradziejami bałtyjskiego ludu z Pojezierza Mazurskiego, Barbaricum, t. 4, 1995. 
• Nowakowski W., Z problematyki kontaktów bałtyjsko-skandynawskich w okresie wpływów rzymskich, Pruthenia, t. 4, 2009, s. 43–85. 
• Kaczyński M., Z problematyki kontaktów Zachodnich Bałtów z prowincjami Imperium Romanum, Rocznik Białostocki, t. 16, 1989, s. 157–199. 
• Nowakowski W., Korzenie Prusów. Stan i możliwości badań nad dziejami plemion bałtyjskich w starożytności i początkach średniowiecza., Pruthenia, t. 1, 2006, s. 11–40. 
• Karczewski M., Zachodniobałtyjski krąg kulturowy, [w:] Archeologia środowiska zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego na pojezierzach, 2011, s. 12–16. 
• Kolendo J., Ziemie u południowo-wschodnich wybrzeży Bałtyku w źródłach antycznych, Pruthenia, t. 4, 2009, s. 11–42. 

Tekst: Natalia Bawolak
Korekta: Piotr Kucharski, Iwona Lewoc