Pierwsza wzmianka w literaturze na temat nekropoli w Osowej pochodzi z 1871 roku. W roku 1869 Alfons Budzyński – z zawodu weterynarz, a z zamiłowania historyk i archeolog – zlokalizował we wsi Osowa cmentarzysko kurhanowe. Trzy kopce rozkopał – w dwóch nie znalazł nic, w trzecim zaś kość udową, fragment brązu oraz węgle drzewne. Dziś niestety nie sposób ustalić, które obszar eksplorował Budziński. Oprócz stanowiska nr 1, w tej miejscowości znajdowała się druga, już w latach 50. XX w. mocno zniszczona, nekropola kurhanowa.
Osowa stan. 1
cmentarzysko kurhanowe
Fot. 2. Widok od strony południowo-zachodniej na kompleks osadniczy w Osowej. Większa część kurhanów znajdowała się na lewo od współczesnej drogi (fot. M. Pisz)
Omawiane cmentarzysko położone jest wzdłuż zachodniej krawędzi morenowego płaskowyżu otoczonego mokradłami. Kurhany ulokowane były zwarcie, niekiedy stykały się nasypami. Koncentrowały się w trzech skupiskach. Zostało to podyktowane m.in. ukształtowaniem terenu. Położone w części południowej były starsze – cmentarzysko stopniowo rozrastało się w kierunku północnym. W latach 1956-1961 wykopaliska ratownicze prowadził tam Jan Jaskanis. Łącznie wyeksplorowano 123 kurhany zawierające 205 pochówków. Badaniami objęto prawdopodobnie wszystkie kopce, natomiast w małym stopniu sprawdzono przestrzenie między nimi.
Fot. 3. Odsłonięty płaszcz kurhanu z wyodrębnionymi świadkami – służącymi do obserwacji i zadokumentowania kształtu i wymiarów kopca widocznych w profilu (zbiory Działu Archeologii Muzeum Podlaskiego w Białymstoku)
Kurhany miały 2-3 warstwy kamieni płaszcza. Ich średnice wynosiły od 3 do ok. 11 m. Wystawały ponad poziom gruntu na ok. 0,4-0,5 m. Niektóre nasypy miały widoczne zaklęśnięcia po środku – interpretowane jako ślady wkopu rabunkowego dokonanego jeszcze u schyłku starożytności. Teorię tę uprawdopodobniały obserwacje poczynione podczas prac terenowych. Groby szkieletowe – znajdujące się w centrum kurhanu – w wielu przypadkach miały przemieszane kości górnej części szkieletu. Niestety, liczne obserwacje umknęły naukowcom ze względu na stopień zniszczenia stanowiska. W momencie rozpoczynania badań wykopaliskowych archeolodzy zaobserwowali, że ok. 50% kopców z Osowej ma częściowo lub w całości usunięte nasypy kamienne. Był to efekt pozyskiwania surowca potrzebnego do budowy dróg, skupowanego m.in. przez Przedsiębiorstwo „Kamieniołomy Suwalskie”.
Fot. 4. Szczątki zmarłego złożone w naczyniu glinianym – popielnicy wraz z obstawą kamienną (zbiory Działu Archeologii Muzeum Podlaskiego w Białymstoku)
Użytkująca to cmentarzysko ludność bałtyjska (więcej na temat tych społeczności znajduje się tutaj: https://terradesolata.pl/blog/kim-sa-baltowie/) – nazywana w archeologii kulturą sudowską – miała rozbudowaną obrzędowość pogrzebową. Niektórzy ze zmarłych grzebani byli niespaleni, ułożeni na osi północ-południe z głową na północ, część natomiast poddawano kremacji. Prochy składano do ziemi bezpośrednio lub w glinianym naczyniu. Liczba zmarłych w pojedynczym kurhanie wahała się od jednego do kilku. Wspólną cechą jest to, że każdy z kopców miał jeden grób znajdujący się w centrum, pozostałe natomiast lokowane były w innych jego częściach.
Fot. 5. Szczątki zmarłego złożone w naczyniu glinianym – popielnicy wraz z obstawą kamienną (zbiory Działu Archeologii Muzeum Podlaskiego w Białymstoku)
Zarówno groby szkieletowe jak i ciałopalne nierzadko miały dodatkowe obstawy lub bruki kamienne. Mniejsze kurhany w części północnej i południowej rozmieszczone były wokół większego, w którym pochowany był mężczyzna. W kurhanie o średnicy 11 m w skupisku północnym wraz ze zmarłym złożono również konia (o szczególnej roli tego zwierzęcia w świecie bałtyjskim przeczytać można tutaj: https://terradesolata.pl/edukacja/czy-kazdy-widzi-jaki-jest-kon/).
Fot. 6. Pochówek konia znajdujący się w największym kurhanie skupiska północnego. Zwierzę zostało pogrzebane wraz z mężczyzną–wojownikiem (zbiory Działu Archeologii Muzeum Podlaskiego w Białymstoku)
Zmarłych wyposażano w ozdoby, broń, narzędzia codziennego użytku oraz naczynia gliniane.
Cmentarzysko użytkowane było mniej więcej od drugiej połowy II do połowy V w. po Chr.
Fot. 7. Elementy wyposażenia jednego z pochówków: grot broni drzewcowej, nóż oraz naczynie (zbiory Działu Archeologii Muzeum Podlaskiego w Białymstoku)
Fot. 8. Pochówek ciałopalny: wraz ze zmarłym do grobu złożono niewielkie naczynie i przęślik gliniany (zbiory Działu Archeologii Muzeum Podlaskiego w Białymstoku)
Zdjęcie tytułowe: Tablica informacyjna (zbiory Działu Archeologii Muzeum Podlaskiego w Białymstoku)
Projekt dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury, uzyskanych z dopłat ustanowionych w grach objętych monopolem państwa, zgodnie z art. 80 ust. 1 ustawy z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych.
Literatura:
Budzyński, A.
1871 Poszukiwania archeologiczne w b. Guberni Augustowskiej, „Biblioteka Warszawska”, t. I, s. 242–243.
Dzierżykray-Rogalski T., Promińska E.
1961 Badania szczątków kostnych wydobytych w latach 1957 r. z grobów ciałopalnych z V-VI wieku n. e. na cmentarzysku kurhanowym Jaćwingów w Osowej, pow. Suwałki, „Rocznik Białostocki”, t. II, s. 281-307.
Dzierżykray-Rogalski T.
1958 Materiały kostne z kurhanów okresu rzymskiego na Suwalszczyźnie, wydobyte w 1956 r., „Wiadomości Archeologiczne”, t. XXV, z.1-2, s. 131–139.
1960 Szczątki kostne z grobów ciałopalnych wydobyte w 1956 r. na cmentarzysku kurhanowym w Osowej, pow. Suwałki, „Przegląd Antropologiczny”, t. XXVI, s. 28.
1962 Analiza szczątków kostnych znalezionych w latach 1958/59 w grobach ciałopalnych z V-VI wieku n. e. w miejscowości Osowa, pow. Suwałki, „Rocznik Białostocki”, t. III, s. 299-336.
1963 Badania szczątków kostnych znalezionych w 1956 r. w grobach z III-IV wieku n.e. na cmentarzysku w Osowej, pow. Suwałki, „Rocznik Białostocki”, t. IV, s. 309-321.
1965 Badania antropologiczne prowadzone w latach 1950–1963 na obszarze Białostocczyzny, „Rocznik Białostocki”, t. V, s. 127–135.
Dzierżykray-Rogalski T., Promińska, E.
1961 Badania szczątków kostnych wydobytych w 1957 r. z grobów ciałopalnych z V-VI w. n. e. w Osowej, pow. Suwałki, „Rocznik Białostocki”, t. II, s. 281–308.
1962 Szczątki kostne Jaćwingów z grobów ciałopalnych na cmentarzysku kurhanowym w Osowej, pow. Suwałki, „Materiały i Prace Antropologiczne”, t. 61, s. 47–64.
Jaskanis J.,
1958 Sprawozdanie z badań w 1956 r. na cmentarzysku kurhanowym w miejscowości Osowa, pow. Suwałki, „Wiadomości Archeologiczne”, t. XXV, s. 75–98.
1961a Sprawozdanie z badań w 1957 r. na cmentarzysku kurhanowym w miejscowości Osowa, pow. Suwałki, „Wiadomości Archeologiczne”, t. XXVII, z. 1, s. 27-48.
1961b Wyniki badań przeprowadzonych na cmentarzysku kurhanowym w miejscowości Osowa, pow. Suwałki w latach 1958-1959, „Rocznik Białostocki”, t. I, s. 131-192.
1962 Wyniki badań cmentarzyska kurhanowego we wsi Osowa, pow. Suwałki w latach 1960-1961, „Rocznik Białostocki”, t. III, s. 233-297.
1977 Cmentarzyska kultury zachodniobałtyjskiej z okresu rzymskiego. Materiały do badań nad obrządkiem pogrzebowym, „Materiały starożytne i wczenośredniowieczne”, t. IV, s. 308–309.
Jaskanis D., Jaskanis J.,
1959 Sprawozdanie z badań przeprowadzonych w 1956 r. na cmentarzysku kurhanowym w miejscowości Osowa, pow. Suwałki, „Wiadomości Archeologiczne”, t. XXV, z. 1-2, s. 75-98.
1960 Sprawozdanie z badań przeprowadzonych w 1957 r. na cmentarzysku kurhanowym w miejscowości Osowa, pow. Suwałki, „Wiadomości Archeologiczne”, t. XXVII, s. 27-48.
1966 Sudauisches Siedlungkomplex aus der spätrömischen Periode und Völkerwanderungzeit in Osowa, Kr. Suwałki, „Acta Baltico-Slavica”, s. 109–150.
Jaskanis, D., Szymański, P.
2020 Osowa. Osada z okresu wpływów rzymskich nad Czarną Hańczą, Białystok-Warszawa.
Kaczyński M.,
1955 Cmentarzysko z okresu wędrówek ludów w miejscowości Osowa, pow. Suwałki, „Wiadomości Archeologiczne”, t. XXII, z. 3-4, s. 364-365.
Kleemann, O.
1941 Die vorgeschichtliche Erforschung des Kreises Sudauen, „Altpreussen” 6/4, s. 56–64.
Krysiak, K.,
1958 Szczątki zwierzęce z okresu rzymskiego z kurhanów Suwalszczyzny wydobyte w 1956 r, „Wiadomości Archeologiczne”, t. XXV, s. 140–144
